گردش خون در مغزگردش خون در مغز، یکی از مباحث مطرح در روان‌شناسی فیزیولوژیک بوده و به معنای تامین شدن اکسیژن و مواد مغذی مورد نیاز مغز و نورون‌ها (Neurons) به وسیله عروق خونی است که توسط سیستم گردش خون انجام می‌شود. [۱]
حائری روحانی، سیدعلی، فیزیولوژی اعصاب و غدد درون‌ریز، ص۱۳، تهران، نشر سمت، ۱۳۸۲، چاپ پنجم.
در این مقاله به بررسی این فرایند، ساختار آن و عوامل مؤثر بر آن می‌پردازیم.۱ - ساختارمصرف اکسیژن در مغز و نورون‌ها نسبتا زیاد ولی ذخیره آن‌ها بسیار کم است. به همین جهت تعداد عروق خونی و مویرگ‌ها در بافت مغز بسیار زیاد است، چرا که بتواند پاسخگوی نیازی حدود ۵۵ میلی لیتر خون در هر دقیقه برای هر صد گرم بافت مغز باشد. در حالت استراحت، مغز فرد بالغ حدود ۱۵ درصد برون‌ده قلب (Cardiac out put) را به خود اختصاص می‌دهد. تنها در مواردی مثل کاهش اکسیژن خون، افزایش دی‌اکسید کربن و هیدروژن، باعث افزایش میزان خون‌رسانی به مغز می‌شود. [۲]
حائری روحانی، سیدعلی، فیزیولوژی اعصاب و غدد درون‌ریز، ص۱۳، تهران، نشر سمت، ۱۳۸۲، چاپ پنجم.
۲ - دی‌اکسیدکربن و یون‌های هیدروژناهمیت کنترل جریان خون مغزی به وسیله دی‌اکسیدکربن و یون‌های هیدروژن: افزایش غلظت یون هیدروژن در گردش خون مغزی، فعالیت نورون‌ها را تضعیف می‌کند. از طرفی افزایش یون هیدروژن موجب افزایش جریان خون مغزی می‌شود که به نوبه خود، هم دی‌اکسیدکربن و هم سایر مواد اسیدی را از بافت‌های مغزی خارج می‌سازد. دفع دی‌اکسیدکربن باعث کاهش اسیدکربنیک در بافت مغز شده و همراه با خروج سایر اسیدها، غلظت یون هیدروژن را هم به سوی مقدار طبیعی کاهش می‌دهد. ۳ - کمبود اکسیژنکمبود اکسیژن به عنوان یک عامل تنظیم کننده میزان جریان خون مغزی: مصرف اکسیژن در مغز، حدود ۵/۳ میلی لیتر اکسیژن برای هر ۱۰۰ گرم بافت مغز در دقیقه می‌باشد. هرگاه جریان خون مغزی ناکافی شود و کمبود اکسیژن برای مغز ایجاد شود، مکانیسمی به نام گشاد کردن عروق (vasodilatation) فعال می‌شود که میزان جریان خون و حمل اکسیژن به بافت‌های مغزی را افزایش می‌دهد. [۳]
گایتون، آرتور، فیزیولوژی پزشکی، ج۲، ص۱۱۵۳، ترجمه شادان، تهران، نشر چهر، ۲۰۰۰، چاپ اول.
به دلیل این که مغز در فضای بسته جمجمه (Skull) قرار دارد، باید به مقدار خونی که به آن می‌رسد توجه داشت تا همواره ثابت بماند و موجب افزایش یا کاهش فشار در مغز نشود. مکانیسمی به نام تنظیم موضعی در مغز سبب می‌شود تا به نواحی فعال‌تر مغز خون بیشتری داده شود، لذا در افراد راست‌دست، خون نیم‌کره چپ، کمی بیشتر از نیم‌کره راست است. هم‌چنین در فردی که در حال سخن‌رانی است، به ناحیه پیشانی (Frontal) در سمت نیم‌کره چپ، که مرکز تکلم است، خون بیشتری داده می‌شود و در شنونده‌ها نیز خون در ناحیه گیج‌گاهی (Temporal) که مرکز شنوایی در مغز است بیشتر می‌شود. [۴]
حائری روحانی، سیدعلی، فیزیولوژی اعصاب و غدد درون‌ریز، ص۱۴، تهران، نشر سمت، ۱۳۸۲، چاپ پنجم.
۴ - مایع مغزی – نخاعیمایع مغزی – نخاعی spinal fluid (CSF) Cerebra: مایعی شفاف و بی‌رنگ که بخشی از پلاسمای خون بوده و در گردش خون از طریق مویرگ‌ها به درون حفره‌های مغزی انتشار پیدا می‌کند. این مایع به آرامی در بین بافت همبند عصبی حرکت کرده، و علاوه بر تغذیه بافت و دفع مواد زائد، نقش حفاظتی در جلوگیری از پاره شدن عروق مغز، به هنگام حرکت بدن به پائین و مواردی که فشار خون در عروق مغزی بالا می‌رود، را دارد. این مایع از پرده‌های مننژ، بطن‌ها (Ventricles) و فضای تحت عنکبوتیه (Cavum sub arachnoid) عبور کرده و سپس به سیاهرگ‌ها و در آخر به گردش خون باز می‌گردد. این مایع در سایر اعضای بدن نقش لنف را بر عهده می‌گیرد. افزایش حجم مایع مغزی – نخاعی در سنین پایین باعث هیدروسفالی (Hydrocephaly) و در سنین بالا باعث "خیز مغزی" می‌شود. [۵]
امامی میبدی، محمدعلی، آناتومی، ص۱۷۲، تهران، نشر سماط، ۱۳۸۲، چاپ ششم.
۵ - نقش سیستم عصبی سمپاتیکسیستم گردش خون مغز دارای یک عصب‌گیری سمپاتیکی قوی می‌باشد که از پایانه‌های سمپاتیک، واقع در ناحیه گردنی سرچشمه می‌گیرد و همراه با شریان‌های مغزی به طرف بالا می‌رود. این اعصاب به کوچک‌ترین شریان‌های مغزی که در داخل ماده سفید است، نیز عصب‌دهی می‌کند. مهم‌ترین نقش اعصاب سمپاتیک در تنظیم جریان خون مغز، جلوگیری از سکته مغزی می‌باشد. به این صورت که، وقتی فشار خون شریانی در فعالیت‌های عضلانی طاقت‌فرسا، تا حد زیادی بالا می‌رود، اعصاب سمپاتیک، شریان‌های بزرگ و متوسط را به‌اندازه کافی تنگ کرده، تا از رسیدن این فشار بالا به مویرگ‌های مغز و پارگی و خونریزی آن‌ها جلوگیری کند. [۶]
گایتون، آرتور، فیزیولوژی پزشکی، ج۲، ص۱۱۵۴، ترجمه شادان، تهران، نشر چهر، ۲۰۰۰، چاپ اول.
۶ - پانویس
۷ - منبع• سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «گردش خون در مغز»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۹/۰۵/۱۵. |